Od pewnego czasu świat sportów kontaktowych i światowe media podjęły tematykę prawdopodobnych związków między boiskowymi urazami głowy a przyśpieszonymi zmianami demencyjnymi u byłych zawodników. Korelacje pomiędzy wczesnym występowaniem demencji a przebytymi urazami głowy wydają się być dobrze poznane. W ostatnich latach pojawiły się dziesiątki artykułów naukowych dotyczących tej tematyki. Z prac tych wynika między innymi, iż dla 15-25% populacji obciążonej genetycznie uraz głowy, połączony np. z utratą przytomności, zwiększa prawdopodobieństwo demencji o etiologii zbliżonej do choroby Alzheimera niemal dziesięciokrotnie!

Groźne urazy głowy znane jako wstrząśnienia mózgu (ang. concussion) niekoniecznie muszą być związane z utratą przytomności poszkodowanego. Sprawia to, że wstrząśnienia są trudne do zauważenia i wstępnego zdiagnozowania przez osoby nieprzeszkolone. Na pewno nie można przechodzić nad wstrząśnieniami do porządku dziennego, gdyż i one wywołują poważne, choć z pozoru niewidoczne, uszkodzenia tkanki mózgowej. Zachodzące podczas wstrząśnienia uszkodzenia mózgu są wywołane siłami mechanicznymi powstałymi w wyniku przyśpieszeń, które nierzadko mogą kilkudziesięciokrotnie przekraczać wartość przyśpieszenia ziemskiego. Siły te, działając na neurony, powodują uszkodzenie ich błon komórkowych, niekontrolowany wypływ niektórych neuroprzekaźników i jonów potasu do przestrzeni międzykomórkowej, a w konsekwencji zanik potencjału czynnościowego i upośledzenie przekazywania informacji przez aksony (red. część neuronu - wypustka). Bardzo szybko miejsce jonów potasu we wnętrzu neuronów zastępują napływające z zewnątrz jony wapnia. W zależności od skali i rozległości uszkodzenia mogą to być zmiany odwracalne (wyleczalne), jednak w krańcowych przypadkach mogą one prowadzić do apoptotycznej (apoptoza - z gr. w tłumaczeniu dosłownym opadanie liści - naturalny proces zaprogramowanej śmierci komórki w organizmie wielokomórkowym) śmierci neuronów. Jeżeli kierunki działających sił nie są skierowane centralnie do środka ciężkości mózgu, jak to ma miejsce w większości przypadków, w materii mózgu powstają naprężenia skręcające, które mogą prowadzić do skręcenia i nieodwracalnego rozerwania aksonów i nekrotycznej śmierci neuronów.
Szczególnie groźne dla mózgu osoby poszkodowanej są wielokrotne wstrząśnienia zachodzące w odstępach czasu krótszych niż potrzebne do przywrócenia równowagi chemicznej i odbudowy uszkodzeń tkanki po urazie. Powtórne wstrząśnienie - spowodowane pośrednio na przykład pochopną decyzją o powrocie zawodnika do gry - może prowadzić nawet do zgonu poszkodowanego na skutek wylewu krwi i wzrostu ciśnienia śródczaszkowego (ang. second impact syndrome).

Wstrząśnienia stanowią bardzo poważne zagrożenie dla układów nerwowych dzieci i młodzieży, których mózgi są jeszcze nie do końca ukształtowane. Dlatego w wypowiedziach specjalistów coraz częściej pojawia się wiek czternastu lat jako granica wiekowa, poniżej której nie powinno się uprawiać sportów w ich pełnokontaktowych wersjach. Niektóre organizacje takie jak akademia wojskowa West Point w swojej polityce poszły nawet dalej wycofując futbol i rugby z rozgrywek wewnętrznych i zastąpiły je tzw. futbolem flagowym - znacznie mniej kontaktowym.

Do niedawna wydawało się, że problem zmian neurodegeneracyjnych wywołanych wstrząśnieniami mózgu dotyczy głównie osób uprawiających boks, futbol amerykański i wrestling. Wskazywały na to wyniki badań histopatologicznych mózgów byłych zawodników, które zostały przekazane do badań przez ich rodziny amerykańskiej inicjatywie publiczno-prywatnej Sports Legacy Institute. (Instytucja ta została powołana przez byłego reprezentanta Uniwersytetu Harvarda w futbolu, a później zawodowego "wrestllera" Chrisa Nowinskiego oraz wybitnych neurologów i neuropatologów takich jak dr Robert Cantu i dr Ann Mekce. Jest ona depozytariuszem największej liczby mózgów byłych zawodników.) Niestety powstrząśnieniowe zmiany neurodegeneracyjne opisywane jako CTE (ang. Chronic traumatic encephalopathy) ostatnio wykryto w mózgach byłych: piłkarza i rugbisty (publikacja w języku angielskim: http://www.sportslegacy.org/wp-content/uploads/2014/02/SLI-Soccer-Rugby-Release-Final-2.27.142.pdf...)

Nie czekając na kolejne "hiobowe wieści" federacje narodowe tzw. dyscyplin kontaktowych (rugby union, rugby league, futboli amerykańskiego i australijskiego, hokeja na lodzie, a nawet piłki nożnej) i ich sztaby lekarskie w porozumieniu z organizacjami typu Alzheimer Society opracowują racjonalne podejście do tego problemu - wagę sprawy dostrzegły też międzynarodowe organizacje sportowe takie jak MKOL, IRB, FIFA, IHF, itp.
Federacje te solidarnie popierają wdrażanie procedur wykrywania i oceny wstrząśnień w sporcie SCAT i child-SCAT, a ich symbole widnieją na arkuszach oceny. Już trzecia generacja arkuszy oceny procedury SCAT (ang. Standardized Concussion Assessment Tool) jest wynikiem uzgodnień paneli ekspertów spotykających się pod egidą British Journal of Sports Medicine. (Ostatnie, czwarte takie spotkanie odbyło się listopadzie 2012 roku w Szwajcarii a jego wyniki zostały opublikowane pod tytułem Consensus statement on concussion in sport: the 4th International Conference on Concussion in Sport held in Zurich, November 2012, równolegle w kilku czasopismach międzynarodowych w tym w British Journal of Sports Medicine 2013, 47, 250-25.)

Informacje te i idące za nimi procedury mają zasięg światowy - niestety z wyłączeniem Polski. Nic mi nie wiadomo nawet o chęci wdrażania tych procedur w polskim sporcie. Dlatego, wraz z kolegami (głównie ze środowiska polskiego rugby), przystąpiliśmy do tworzenia stowarzyszenia typu "watchdog", które zajmie się przeprowadzeniem tematu "strząśnienia mózgu i ich konsekwencje" przez polskie instytucje sportowe, naukowe i państwowe. Szukamy sojuszników wśród ludzi uczciwych i rozważnych, którym bezpieczeństwo zawodników i przyszłość sportów leży na sercu. W tej chwili mamy już wsparcie merytoryczne od osób i instytucji zagranicznych na czele ze wspomnianym wcześniej Chrisem Nowinskim i jego środowiskiem. Niestety osoby i instytucje z "polskiego podwórka" na razie milczą - ten niewygodny problem wydaje się być kompletnie niedostrzegany przez MSiT, PKOL, związki sportowe i środowisko lekarskie. Nic mi nie wiadomo o istnieniu baz danych rejestrujących przypadki wstrząśnień ani też o wdrażaniu w polskim sporcie procedur SCAT. Postanowiłem się zająć tym problemem tworząc na gorąco raport dla Polskiego Związku Rugby. Rozpocząłem też publicystykę na łamach portalu RugbyPolska.pl (nick - pogo) i mojego profilu facebooka.

Mimo braku oficjalnej reakcji władz PZR znalazła się grupa ludzi, którzy chcą mnie wspierać w tej inicjatywie. Tymczasem planujemy utworzenie stowarzyszenia zwykłego, które miałoby być grupą nacisku na władze sportowe w Polsce. Wydaje się, że możliwym do osiągnięcia celem jest utworzenie systemu rejestracji przypadków, sprzęgającego aplikację na smartfon/tablet zawierającą procedury SCAT z ogólnopolską bazą danych (wzorowaną na amerykańskich NEISS-AIP, NCAA ISS czy High School RIO). System taki wymuszałby określone zachowania trenerów, lekarzy, ratowników medycznych i sędziów na boisku i poza nim. Niedawna rozmowa z profesorem Markiem Niezgódką - dyrektorem Interdyscyplinarnego Centrum Modelowania Matematycznego Uniwersytetu Warszawskiego upewniła mnie w tym, że jest to technicznie wykonalne.
Może powinniśmy opracować ogólnopolski system podstawowego szkolenia trenerów z zakresu rozpoznawania wstrząśnień, podobnego do amerykańskiego sytemu rządowego (http://www.cdc.gov/concussion/headsup/youth.html...), który po przejściu półgodzinnego szkolenia online pozwala na uzyskanie certyfikatu takiego, jak ten przedstawiony na ilustracji dołączonej do tego artykułu.
W USA każdy trener pracujący z młodzieżą ma obowiązek uzyskania takiego, minimalnego certyfikatu, a tytuł tego artykułu jest prostym tłumaczeniem hasła - zawołania akcji - HEADS UP!

Jestem pewny, że problem wstrząśnień dotyczy wielu uprawianych w Polsce sportów, a nie tylko rugby, który notabene uważam za "zbiorowy sport walki". Dlatego liczę na życzliwość i wsparcie naszej inicjatywy także ze strony czytelników Kuriera Radzymińskiego. Mówimy przecież o zdrowiu naszych dzieci, które często zachęcamy do uprawiania sportu.
Tym z państwa, których poruszony tutaj temat zainteresował, proponuję użycie skrótów, nazw i nazwisk, które padły w tym artykule jako słów kluczowych w poszukiwaniach za pomocą serwisów Google, facebooka czy youtube. Ostrzegam, oprócz pewnej znajomości fizjologii i języka angielskiego czasami trzeba mieć mocne nerwy.